έξη / έξι

θυμάμαι μια συζήτηση που είχα με μια φιλόσοφο σχετικά με τα παιδιά και τη σημασία μιας αριστοτελικής έννοιας έξεως κατά την οποία εισάγουμε ορισμένες εθιμικές έννοιες στην καθημερινότητα των παιδιών με σκοπό την εξοικείωσή τους με την εθιμική μας συνήθεια (ας μην θεωρηθεί ταυτολογία αυτή)… η συζήτηση αφορούσε συγκεκριμένα την έννοια της τιμωρίας… είχα εξηγήσει ότι προσπαθούμε να εμπεδώσουμε έναν ‘τρόπο’ να σκεφτόμαστα άρα προσπαθούμε να εμπεδώσουμε μια συνήθεια δίχως να απαιτούμε από το παιδί να στοχαστεί την πράξη και τις συνέπειές της… αρκεί να εισαγάγουμε το παιδί στην έννοια της συνέπειας μετά από μια πράξη – κι αυτό είναι συνήθειο*… η φιλόσοφος είχε εκφράσει την απογοήτευσή της διότι ‘αυτό’ είπε ‘της φέρνει στο νου εμπειρικές φιλοσοφικές απόψεις όπου ο άνθρωπος συνηθίζει να είναι άνθρωπος’… στον αντίποδα, υποθέτω, θα πρέπει να αναζητήσουμε το ‘φυσικό φως’ του ανθρώπινου νου ή λογικού ή λόγου (ας μην μαλώσουμε για τα ονόματα)… αυτό όμως είναι αδύνατο: ο ανθρώπινος Λόγος είναι πρώτιστα δύναμη η οποία θα πρέπει να εκφραστεί… αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να απαιτήσουμε την έκφραση της δύναμης από ένα παιδί… όμως και η ίδια η αντίρρηση στην ‘έξη’ οδηγεί σε επιπλέον δυσκολίες: αν σκεφτούμε με εγελιανούς όρους ή ακόμη και με όρους Wittgenstein (που η φιλόσοφος αναγνωρίζει ως ‘δάσκαλο’ άρα μάλλον δεν τον γνωρίζει καθόλου διότι ο Wittgenstein απεχθανόταν τη διδασκαλία με αυτήν την έννοια) τη σημασία του εθιμικού ως προπλάσματος ανασυγκρότησης κάθε εννοιολόγησης – χωρίς να ανάγουμε κατ’ ανάγκη την εννοιολόγηση στο εθιμικό διότι θα πρέπει να σκεφτούμε ότι όλοι οι ορίζοντες, εδώ το εθιμικό και η έννοια, είναι φυσικά διασυνδεδεμένοι αλλά παραμένουν αυτόνομοι, και, σε κάθε περίπτωση, η σχέση τους δεν μπορεί να είναι αιτιώδης – τότε θα οδηγηθούμε στην σκέψη ότι ο ανθρώπινος λόγος θα πρέπει να ωριμάσει ή να διέλθει μέσα από τις εμπειρίες (του) προκειμένου να νοήσει είτε ορθολογικά είτε μη ορθολογικά είτε οτιδήποτε… άρα δεν μπορούμε να απαιτήσουμε από ένα παιδί να συλλάβει την έννοια και τη σημασία της ευθύνης / καταλογισιμότητας στην ηθική και το δίκαιο… μπορούμε παρόλα αυτά να εισαγάγουμε στην καθημερινότητά του την έννοια της συνέπειας και με αυτόν τον τρόπο να αποκαλύψουμε μια κυρίαρχη αντίληψη στο εθιμικό – και όχι μόνο – δίκαιό μας… το ‘φυσικό φως’ ή θα ανατείλει ή δεν θα ανατείλει: δεν μπορούμε όμως να απαιτούμε να λάμψει προτού γνωρίσει ότι είναι ‘φως’…

*συνήθειο: η διευκρίνιση είναι εδώ ότι για το παιδί μόνον ως συνήθεια μπορεί να έχει σημασία – όχι ως έννοια… ως έννοια έχει σημασία για τον ενήλικο…